Kahramanmaraş merkezli, 7,7 büyüklüğündeki zelzeleden iki yıl evvel, zelzelenin etkilediği bütün kentlerde kapsamlı araştırmalar yapılarak risklerin belirlendiği, buna karşılık risklerin azaltılması konusunda harekete geçilmediği ortaya çıktı. AFAD’ın öncülüğünde, valilikler, mahallî idareler, üniversiteler, kamu kurumlarının ilgili üniteleri tarafından, Türkiye’deki bütün kentler için “Afet Risk Azaltma Planı” hazırlanmasına karşılık, riskli bölgelerde gerekli adımların atılmaması felaketin bilançosunun ağır olmasına yol açtı.
T24’den Özgür Zeren’in haberine nazaran Kahramanmaraş’a ilişkin planda, “zemin şartlarının sıvılaşmaya müsait olması, yer altı su düzeyinin yüksekliği, bölgenin etkin fay zonuna yakınlığı” riskler olarak sıralandı. Hatay ile ilgili planda, “İlimizde sıvılaşma riski yüksek olan alüviyal tabanda yapılaşmanın bulunması, kentsel dönüşümün parsel bazında yapılıyor olması, yapı stoğu bilgisinin yetersiz olması, vatandaşların mecburî zelzele sigortasını (ZDS) yaptırmaması, ruhsatsız yapıların bulunması ve yapılaşmada kontrol eksikliği” risk olarak gösterildi.
AFAD öncülüğünde hazırlanan, valiliklerin ve AFAD’a bağlı vilayet müdürlüklerinin internet sitelerinde yer alan raporlarda, zelzelenin ağır hasar verdiği kentlerle ilgili olarak çarpıcı tespitler yapıldı:
Sıvılaşmaya müsait zemin
2020 Kahramanmaraş Vilayet Afet Risk Azaltma Planı’nda, kentin geneline yönelik değerlendirmede “Olası büyük bir zelzele gerçekleşmesi durumunda kentin büyük bir kısmının etkileneceği öngörülmektedir. Expo 2023 alanının zayıf bir taban üzerine heyeti olması ve kentin 3 ana girişindeki ulaşımın köprülerle sağlanması, bu bölgelerin yapı güvenliğinin denetimini değerli hale getirmektedir” denildi.
Kahramanmaraş’ın zayıf istikametleri ise bölgenin faal fay zonuna yakın olması, yer şartlarının sıvılaşmaya müsait olması, yeraltı su düzeyinin çok yüksek olması sayıldı.
Planda, Adana ve Kayseri yolu girişlerindeki köprülerin üretim yılının eski olması dezavantaj oluşturduğu, lakin Gaziantep yolu girişindeki köprünün imal yılının yeni olması avantajlı bir durum olduğu değerlendirmeleri yapıldı.
Ruhsatsız yapılar ve kontrol eksikliği
2021 Hatay Vilayet Afet Risk Azaltma Planı’nda da şöyle denildi:
“İlimizde sıvılaşma riski yüksek olan alüviyal yerde yapılaşmanın bulunması, kentsel dönüşümün parsel bazında yapılıyor olması, yapı stoğu bilgisini yetersiz olması, vatandaşların mecburî sarsıntı sigortasını (ZDS) yaptırmaması, ruhsatsız yapıların bulunması ve yapılaşmada kontrol eksikliği, yapı üretim dalında çalışan tüm işçinin zelzeleye güçlü imal prensipleri konusunda eğitim alma zorunluluğunun bulunmaması, halkın kentsel dönüşüme iştirakte isteksiz olması, yapıların sarsıntı dayanıklılık testlerinin fiyata tabi olması ve yaptırılmasının vatandaşın isteğine bırakılması, vilayetimizde ulaşım mastır planının olmaması, vilayetimizin birtakım bölgelerinde niteliksiz yapılaşmanın sit alanları ile iç içe olması, imar barışı sonucu oturum müsaadesi alan binaların tam olarak zelzeleye dayanım şartlarının sağlayıp sağlamadığının bilinmemesi, taban etüt laboratuvar sayısının yetersiz olması, kentsel dönüşüm çalışmalarında yer seçim alanlarının kısıtlı olması, yerleşim alan etrafının çoklukla verimli tarım toprakları, orman, sanayi kuruluşlarıyla çevrili olması, zayıf taraflar olarak belirlenmiştir.”
Planda, “Hatay’ın tektonik yapısı ve etkin fay sınırlarının varlığı, fay sınırına yakın yapı stokunun olması, kentteki birtakım bölgelerde yeraltı su düzeyinin yüzeye yakın olması ve sıvılaşma riskini arttırması, sanayi bölgelerinin sarsıntı açısından riskli bölgelerde bulunması, ekonomik ömrünü yitiren binalar ve 1998 öncesi yapılan yapılara kâfi tahlillerin yapılmamış olması, Afete Maruz Bölge (AMB) içerisinde yapılaşmaların olması ve bu yapıların yıkılmaması, ikincil afetlere sebebiyet verecek tesislerin varlığı” tehdit olarak değerlendirildi.
Etüt sonuçları değerlendirilmeden imar
2021 Adıyaman Vilayet Afet Risk Azaltma Planı’nda şu tespitler yapıldı:
“Yerleşim bölgelerinin fayın üzerinde olması ve tetikleyici ögeler, vilayet genelinde kentsel dönüşümün ve konutların yenilenme sürecindeki yavaşlık, karar vericilerin yeni yerleşime açılacak alanlarda imar planlaması esnasında imara temel etüt sonuçlarının değerlendirilmeden alanı imara açmaları, vatandaşların konutlarında gerekli müsaadeleri almadan ve etüt yaptırmadan yapılarında yaptıkları düzenlemeler (alan açmak hedefiyle kolon, kiriş üzere taşıyıcı sistemlerde yapılan değişiklikler).
7,4’lük sarsıntı ihtimali “çok olası”
Planda, Adıyaman ili ve ilçelerinde yerleşim alanlarının fay üzerinde kurulması, fayların canlı ve uzun fay olması, ömür alanlarında mühendislik hizmeti almayan, kontrolsüz binaların olması ile birlikte binaların bir kısmının bitişik nizamda olması, taban etütlerinin yapılmamış alanlarda, makûs tabana uygun olarak yapılmayan binaların bulunması, imara temel etüt raporunda tedbirli alan olarak belirlenen bölgelerde yüksek katlı yapılaşmasının olması risk faktörleri olarak sayıldı.
Planda, 7,4 büyüklüğünde bir sarsıntının gerçekleşme ihtimali “çok olası” olarak belirlendi.
“Zemin etütleri detaylı yapılmalı”
Gaziantep için 2021 yılında hazırlanan vilayet afet risk azaltma planında şu sözlere yer verildi:
“Sonuç olarak, Gaziantep İli Nurdağı İlçesi ile İslahiye İlçesi ve etrafı, tektonik yapısı bakımından sismik aktivitesi yüksek olan fay zonu ve etrafı içinde kalmaktadır. Bölge, diriliğini koruyan Doğu Anadolu Fayı ile Meyyit Deniz Fayı’nın tesiri altındadır. Bu faylarda 500 yıllık bir güç birikiminin olduğu ve sismik olarak epeyce yüksek bir potansiyel tehlikenin bulunduğu anlaşılmaktadır. Bu durum İlimiz sonları içerisinde sağlam olmayan, alüvyonal tabanlar üzerindeki yapılarda riski ve oluşacak hasar derecesini artıracağını kaçınılmaz kılmaktadır. Gaziantep İli ve etrafının zelzele açısından çok uzun sayılabilecek bir sakinlik devri geçirmekte oluşu nedeniyle halk, mümkün bir zelzele tehlikesinden habersizdir. Bu durum tehlikenin boyutunu bir kat daha artırmaktadır. Muhtemel bir zelzelede can ve mal kayıplarını en aza indirmek için, meskün alanlarda yer etütlerinin detaylı olarak yapılması ve tehlikeli zonlardaki yapıların tahliyesi mecburidir. Ayrıyeten, yeni kurulacak köy, kasaba ve kentlerin kuruluş ve gelişme yerlerinin seçiminde sarsıntı aktifliği ve zelzele riski kesinlikle dikkate alınmalıdır. Etkin faylardan uzak ve sağlam tabanlar üzerinde, betonarme ve statik hesapları yanlışsız olan, sarsıntıya sağlam binalar yapılmalıdır”.
Gaziantep’in sarsıntı açısından zayıf istikametleri de şöyle sıralandı:
“Halkın, birçok mühendis ve müteahhittin Gaziantep’in zelzele tehlikesi konusunda bilgi sahibi olmaması ve bu bireyler tarafından Gaziantep’in zelzele potansiyelinin dikkate alınmaması, Gaziantep’teki üniversitelerde Jeoloji Mühendisliği, Jeofizik Mühendisliği üzere yer bilimleri ile ilgili kısımların bulunmaması, kentsel dönüşümün yeteri kadar süratli yapılamaması, kentsel dönüşüm yapılacak alanların afet riski önceliğine nazaran belirlenmemesi, yapı stokunun çıkarılmamış olması, yapı stoku, taban durumu, fay çizgisine uzaklık üzere kriterler göz önüne alınarak sarsıntıda öncelikli riskli bölgelerin tespit edilmemiş olması, güç istikametinden; konseyi güç kapasitesi fazla olmasına karşın kent merkezinde rastgele bir trafo merkezi kesintiye uğradığında başka trafo merkezleri üzerinden güç transfer kapasitesinin hudutlu kalması, zayıf şebeke alt yapısı, çarpık kentleşme, haberleşme- irtibat altyapısı tarafından; bilhassa ilçelerimizde direkli havai güzergâhları olduğundan doğal afet sonucunda direklerin devrilmesi, havai kabloların kopması riski, kentin gelişiminin Doğu Anadolu Fay sınırına yanlışsız (batıya ve kuzeye) ilerlemesi, bu bölgelerde yüksek yoğunluklu imar uygulamalarına gidilmesi, yapıların inşaat kademesinde gereğince denetim edilmemesi, yeni inşaatlarda dahi, etriyelerin kanca yapılması üzere temel inşaat prensiplerinin göz arkası edilmesi ya da bilinmemesi, mevzuya sadece tek disiplin ya da sadece mevcut kurumların gözüyle bakılması ve önümüzde duran sıkıntıların bugüne kadar bildik formül ve araçlarla üstesinden gelinebileceğinin varsayılması, iç yerlerde kullanılan eşya, araç ve gereçleri sarsıntıya güçlü halde sabitleme süreci yapmaması.
Ruhsatsız ve yığma yapılar
Gaziantep hudutları içinde büyük zelzele üretebilecek faal fayların bulunması (27-55 km mesafelerde) ve bu fayların tekrarlanma dönemlerinin aşılmış ya da yaklaşılmış olması, yapı stokunun büyük bir kısmının ruhsatsız yapılardan oluşması ve yığma yapı biçimde gecekondu üslubu yapılan semt ve mahallelerin çokluğunun yanı sıra plansız/çarpık kentleşmenin önlenememesi ile uygulamalardaki kontrol eksikliği, Gaziantep’e içme suyu sağlayan tesislerin Doğu Anadolu Fay Çizgisine çok yakın olması, nüfus artmasına karşın kurumlardaki teknik işçi, uzman işçi sayısının tıpkı oranda artmaması, artan kira ve hayat masraflarından ötürü dar gelirli vatandaşlarımızın kaçak yapılaşmaya yönelmesi, zayıf yerlerde değerli bir nüfus ve yapı stokunun bulunması, bilhassa 2000 yılından evvel inşa edilmiş yapıların çok kıymetli bir çoğunluğunun sarsıntıya karşı dayanıksız olması, imar barışı kapsamında kaçak yapılara yapı kullanma ruhsatı verilmesi, Sarsıntı Yönetmeliğinde istenmeyen düzensizlikler olarak geçen, zelzelelerde yıkıcı tesirleri bilinen zayıf kat, yumuşak kat oluşumuna (alttı dükkan üstü konut) imar uygulamalarında yaygın bir formda yer verilmesi, Kat Mülkiyeti Kanunu yalnızca binada oluşan ziyanların giderilmesi için değil ziyan oluşmadan evvel risklerin belirlenmesi ve giderilmesi.”
“Personel yetersiz”
Şanlıurfa ile ilgili 2021 tarihli planda “Şanlıurfa vilayetinden geçen faal fay çizgisi bulunmamasına karşın Doğu Anadolu Fay çizgisine yakın olması nedeniyle bu sınır üzerinde meydana gelebilecek şiddetli bir zelzeleden ikincil olarak etkilenmesi mümkündür. Doğu Anadolu Fay sınırında meydana gelebilecek bir sarsıntıda Şanlıurfa’nın bilhassa bu yanılgı yakın olan yerleşim yerlerinde yapısal hasarlara neden olabilecektir. Sarsıntı konusunda kent nüfusunun şuurlu hazırlıklı olmaması, sarsıntı tehdidinin ciddiye alınmaması durumu kentin toplumsal faktörlerinin kıymetlendirilmesi gerekliliğini ortaya çıkarmaktadır” denildi.
Planda, şöyle devam edildi:
“Finansal eksiklikler, mevzuat ve yönetmelik problemleri, yer seçimi konusunda kurumlar ortası irtibatın olmaması, denetim ve kontrol sistemlerinin işleyişindeki eksiklikler de ekonomik, politik/yasal açıdan kıymetlendirilmesi gereken değerli hususlardır. Şanlıurfa vilayetinde afet toplanma alanlarının levhaları ile birlikte belirlenmiş olması, sarsıntı müşahede istasyonlarının mevcut olması ve süreksiz barınma merkezlerinin belirlenmiş olması üzere durumlar amaç-hedef ve aksiyonların belirlenmesi sürecinde GZFT tahlilinin ehemmiyetini ortaya çıkarmaktadır. Mevcut mevzuatların uygulanmasında yaşanan sorunlar, Tehlike ve risk haritalarının tüm ili kapsayacak biçimde tamamlanmamış olması, teknik işçi yetersizliği, hizmet götürebilme kaidelerinde yaşanan zorluklar üzere mevzular ise teknik açıdan kıymetlendirme alanının ehemmiyetine vurgu yapmaktadır. Finansman gereksiniminin olması ve bu gereksinimlerin önceliklendirilmesi üzerine yapılan tartışma ise idari ve ekonomik faktörlerin kıymetlendirilmesi açısından değerlidir.”
“İlimizi zelzeleye hazır hale getirmektedir”
Malatya ile ilgili 2021 tarihli planda da “İlimizin Güneyinde bulunan ve Doğanyol-Pütürge Şiro çayı uzanan Doğu Anadolu Fay Zonu ile Sürgü, Doğanşehir, Akçadağ, Arapgir ve Ovacık’a kadar uzanan Malatya fayı İlimiz için zelzele riski oluşturabilecek faal faylardır. Vilayetimizde acil toplanma alanlarının ve barınma alanlarının tespit edilmiş olması, tertipli afet şuuru eğitimlerinin verilmesi ve tatbikatların yapılması vilayetimizi zelzeleye hazır hale getirmektedir. Buna rağmen vilayetimizin yüz ölçümünün çok büyük olması, coğrafik şartlar ve bağlantıda badireler yaratabilmektedir. Sarsıntının tetikleyeceği ikincil afetler (Heyelan, Kaya düşmesi, Çığ ve su baskını gibi) ilimiz için risk oluşturmaktadır. Karstik boşlukların çok fazla olması, birtakım kesitlerde sıvılaşma riskinin ve farklı oturma sorunlarının var olması da ilimiz için tehdit oluşturmaktadır. Vilayet merkezinde mikro bölgeleme çalışmaları tamamlanmış ve yerleşime uygunluk haritası oluşturulmuş olmasına karşın ilçe merkezlerinin tamamında bu türlü bir çalışma yapılmamıştır. Ayrıyeten ilçe merkezlerinde bina envanter bilgisinin bulunmayışı, kâfi teknik çalışanın olmaması bir zayıf taraf olarak karşımıza çıkmaktadır. Vilayet merkezinde imar planlarının havza alanlarına gerçek kayması ve bu alanlarda artan yapı stoğu ve öbür alanlarda kalan yapı stoğunun 1999 yılı öncesine ilişkin olması da zayıf taraflar ortasında yer almaktadır” değerlendirmeleri yapıldı.
“Zemin özellikleri dikkate alınmadan…”
2021 Adana Vilayet Afet Risk Azaltma Planı’nda şu tespitler yapıldı:
İlimizin jeolojik yapısı, vilayetimizde etkin fay çizgilerinin bulunması, alüvyon taban olan zayıf tabanlarda ve sıvılaşma riski olan yerlerde yapılaşmanın ağır olması, kentsel dönüşümün bina bazında olması ve yer özellikleri dikkate alınmadan yapılması, ilimiz merkezinde doğu-batı güzergahında olan tren çizgisinin güney bölgesinin (Seyhan ve Yüreğir ilçesinin güney kısmı) sıvılaşma tehlikesi olan yerler ortasında olması, afet master planının olmaması, yapı stoğunun olmaması, vatandaşların DASK yaptırmaması, vilayetimizde kaçak yapıların bulunması, vilayetimizde bulunan müteahhitlerin teknik manada yetersiz olması, Sarsıntı Yönetmeliğinin pratikte uygulama sorunlarının olması ilin zayıf istikametleri olarak tartışıldı. Zelzele Yönetmeliğinin olması, kentsel dönüşümün beşerler tarafından benimsemesi, vilayetimizde teknik işçi açısından güçlü bir takıma sahip kurumların bulunması fırsat olarak değerlendirildi. Zeminlerimizde sıvılaşma tehlikesinin olması, vilayetimizde bulunan fay sınırına yakın yapı stoğunun olması. Vilayetimizde alüvyon yerlerin ve ziraî alanların ağır olması, Ceyhan’ın tamamı, Seyhan, Yüreğir, İmamoğlu ve Kozan ilçelerinin alüvyon tabanları zelzele açısından riskli alanlar olması, YSS Adana’nın güney kısmında daha yüksek olması ve bu durumun sıvılaşma riskini artırması, sanayi alanlarının riskli alanlarda yapılması, kaçak yapılar ve ekonomik ömrünü (müdahale açısından sorun) dolduran binalar olması, zelzele yorgunu 1998 öncesi yapılan yapılarda insanların ikamet etmesinin ili tehdit eden ögeler olduğu vurgulandı.”
“Yeni yerleşim olmamalı…”
Diyarbakır ile ilgili 2021 tarihli planda da şu tespitler sıralandı:
“Diri fay üzerinde ve yakınında yeni yerleşim olmamasına dikkat edilmesi ve “Fay Sakınım Bandı” uygulamasına geçilmesi can ve mal kaybının önüne geçilmesini sağlayacaktır. Merkez Bağlar, Şehitlik, Seyrantepe, Aziziye Mahallelerinde kaçak yapıların ağır olduğu yerlerde ve tüm ilçelerde yapı envanteri çıkarılarak, kentsel dönüşüm ve güçlendirme çalışmalarının yapılması gerekmektedir. Kuzey İlçelerinde topografya ve taban şartlarının kütle hareketliliğine elverişliliği nedeniyle zelzele sırasında ve sonrasında heyelan, kaya düşmelerini de tetikleyeceğinden bu tıp riskli alanlardaki yerleşim alanlarının boşaltılması çevresel faktörler açısından kıymetlidir. Yerleşim açısından kentin jeolojik özelliklerinin biliniyor olması ve yeni imar alanlarında (Kayapınar ve Bağcılar Mahallesi’nde) yapılan yapıların yüksek oranda Yapı Kontrol Yönetmeliği’ne uygun yapılıyor olması kıymetli bir gelişmedir. Lakin kontrol düzeneği ile ilgili sıkıntılar bulunmaktadır. Sarsıntı ziyanlarını en aza indirmek için; mühendislik biliminin gerekleri dikkate alınmalı, taban ve temel etüt raporları standartlara uygun yapılmalı, riskli alanlar imara açılmamalı, bilimsel normlara dayalı yer seçimi yapılmalı, İmar Planına altlık teşkil eden jeolojik-jeoteknik etütler yapılmalı, ada ve parsel bazlı tüm yapılaşmalarda mühendislik hizmeti almayan hiçbir uygulamaya ruhsat verilmemelidir.
“Yapı stok durumu ile ilgili bilgi yok”
2021 Kilis Vilayet Afet Risk Azaltma Planı’nda da şöyle denildi:
“6.9 büyüklüğündeki zelzele senaryosu sonucunda Kilis vilayetinde 36 bin 616 binanın etkileneceği düşünülmektedir. Kilis ili için 4033 bina az hasarlı, 2522 bina orta hasarlı, 1556 bina ağır hasarlı ve 183 bina ise yıkık olarak kestirim edilmiştir. Kilis genelinde 131819 kişinin sarsıntıdan etkileneceği varsayım edilmektedir. Sarsıntıdan ötürü 234 kişinin ayakta tedavi edileceği, 76 vatandaşımız hafif yaralı, 38 vatandaşın ağır yaralı ve 17 vatandaşın ise vefat edeceği iddia edilmektedir. Lakin Kilis ili merkezinde sokak ve mahalle bazında yapı stok durumu ile ilgili olarak hiçbir bilgi yer almamaktadır. Kent merkezinde yığma ve betonarme yapı adedi, kat sayıları, yapı yükseklikleri, yapı yaşları üzere bilgilerin acil olarak sokak ve mahalle bazında hazırlanarak sarsıntı senaryosunun daha gerçekçi bilgiler ile yapılması gerekmektedir. Bu durumda sarsıntı için acil tedbir planı hazırlanırken hangi sokak ve mahallelerde hasar dağılımının oluşacağı daha gerçekçi bir formda belirlenebilir. Bu durumda Acil Tedbir Planı bu formda hazırlanabilir.”